بزرگنمايي:

پیام آذری - برای تحلیل نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی، می‌توان از (Collective Action Theory) در جامعه‌شناسی استفاده کرد. این نظریه به بررسی چگونگی سازمان‌دهی و بسیج منابع برای دستیابی به اهداف مشترک در یک جامعه می‌پردازد. مساجد در این چارچوب می‌توانند به‌عنوان نهادی برای سازمان‌دهی کنش جمعی در میان گروه‌های مختلف اجتماعی بررسی شوند.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران نقشی فراتر از یک مکان عبادی داشتند و به‌عنوان نهادهایی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی عمل کردند که توانستند حرکت‌های انقلابی را سازمان‌دهی و به نتیجه برسانند. در این میان، مهم‌ترین نقش مساجد، نهادسازی و بسترسازی برای ایجاد ساختارهای مردمی بود که باعث انسجام و هماهنگی در مبارزه علیه رژیم پهلوی شد.
نخستین نقش مساجد در نهادسازی، تبدیل‌شدن به مراکز اجتماعی و سیاسی بود. این مراکز محلی برای تشکیل هسته‌های مقاومت مردمی و سازمان‌دهی اعتراضات بودند. نیروهای انقلابی در مساجد گرد هم می‌آمدند و به تبادل اطلاعات و برنامه‌ریزی فعالیت‌های انقلابی می‌پرداختند. همچنین، مساجد به‌عنوان پایگاه‌هایی برای کمیته‌های فرهنگی و تبلیغاتی عمل می‌کردند؛ روحانیون انقلابی از طریق سخنرانی‌ها و منابر مساجد مفاهیم انقلاب را به مردم منتقل کرده و آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی را افزایش می‌دادند. علاوه بر این، مساجد به‌عنوان شبکه‌های حمایتی و خیریه نیز عمل کرده و امکانات لازم را برای خانواده‌های زندانیان سیاسی و مبارزان فراهم می‌کردند.
مساجد نقش مهمی در اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی ایفا کردند. در شرایطی که رژیم پهلوی رسانه‌ها را کنترل می‌کرد، مساجد به‌عنوان رسانه‌های غیررسمی انقلاب عمل کردند. این مکان‌ها محلی برای برگزاری سخنرانی‌های رهبران انقلاب، توزیع اعلامیه‌های امام خمینی و دیگر بیانیه‌های انقلابی بودند و از این طریق پیام انقلاب را به اقشار مختلف جامعه می‌رساندند. ارتباط دهی بین دانشجویان، بازاریان، کارگران و دیگر گروه‌های اجتماعی نیز از دیگر کارکردهای مهم مساجد بود.
یکی از بارزترین نقش‌های مساجد، تبدیل‌شدن به پایگاه حرکت‌های انقلابی بود. بسیاری از اعتراضات و تظاهرات انقلابی از مساجد آغاز می‌شد. مشروعیت دینی این مکان‌ها باعث جذب گسترده مردم می‌شد و این تجمعات اغلب با شعارهای سیاسی و حکومتی همراه بود. از سوی دیگر، رژیم پهلوی به دلیل حساسیت‌های مذهبی، نمی‌توانست این تجمعات را به طور کامل سرکوب کند، و این مسئله به مساجد امکان می‌داد تا بستری امن برای سازمان‌دهی اعتراضات باشند.
مساجد همچنین نقش مهمی در تقویت انسجام اجتماعی ایفا کردند. این مکان‌ها توانستند وحدت میان اقشار مختلف جامعه را تقویت کنند و همبستگی میان گروه‌های مختلف از جمله دانشجویان، بازاریان و روحانیون را ایجاد نمایند. از طریق مراسم‌های مذهبی مانند عاشورا، مفاهیمی چون ظلم‌ستیزی، ایثار و مقاومت در برابر استبداد ترویج می‌شد که به طور مستقیم در تقویت روحیه انقلابی مردم تأثیر داشت. علاوه بر این، مساجد محلی برای آموزش و کادرسازی نیروهای انقلابی بودند و بسیاری از مبارزان، نخستین آموزش‌های سیاسی و فرهنگی خود را در این مراکز دریافت کردند.
نقش نهادسازانه‌ مساجد محدود به دوران انقلاب نبود. پس از پیروزی انقلاب، این نهادها به پایه اصلی بسیاری از ساختارهای جدید تبدیل شدند. نمونه بارز این مسئله، شکل‌گیری بسیج مستضعفین بود که ایده آن از فعالیت‌های مردمی مساجد الهام‌گرفته شد. همچنین، مساجد پس از انقلاب به‌عنوان پایگاهی برای سازمان‌دهی فرهنگی، تقویت نقش روحانیت در نظام اسلامی و ایجاد نهادهای اجتماعی جدید عمل کردند.
بر اساس این مقدمه در ادامه به روایت تعطیلی مسجد جاوید بر اساس گفته­های سعید علم‌الهدی می­پردازیم. در این روایت بیان می­شود که چگونه سخنرانی آیت­الله خامنه­ای و واکنش­های فراگیر نسبت به حضور و سخنرانی ایشان برای دستگاه امنیتی رژیم پهلوی پذیرفتنی نبود و آن­ها ضمن مخالفت اولیه با حضور ایشان در مسجد، پس از آن که حریف درخواست­های عمومی برای استقبال از ایشان نشدند، متعاقب با سخنرانی ایشان، مسجد را تعطیل کردند:
پس از دستگیری آیت‌الله خامنه‌ای، دکتر مفتح بار دیگر در اواخر آبان نماز جماعت را در مسجد برگزار کرد که با استقبال مردم عادی و دانشجویان روبه‌رو شد. سعید علم‌الهدی در مورد این نماز و حوادث پس از آن چنین می‌گوید:
 «جمعیت زیادی در مسجد، کوچه‌ها و خیابان‌های اطراف دیده می‌شد. آقای مفتح که ممنوع‌المنبر بود، روی پله دوم منبر نشست و گفت: چون من ممنوع‌المنبر هستم، نمی‌توانم سخنرانی کنم و آقای خامنه‌ای هم گرفتار شده‌اند.» البته به دستگیری او اشاره‌ای نکرد. به دنبال آن، دانشجویان فریاد تکبیر سر دادند. دکتر مفتح مدت کوتاهی سخنرانی کرد و سپس گفت: «همان‌طور که ساکت آمدید، ساکت هم بیرون بروید.» این جمله به‌عنوان خط‌مشی به مردم داده شد.
مردم پس از خروج از مسجد شروع به شعاردادن کردند. شعارها درباره آزادی خامنه‌ای، مسئله فلسطین و آگاهی و بیداری ملت بود. این مسئله حساسیت ساواک را نسبت به مسجد برانگیخت.
علیرضا فرقانی، از دانشجویان مبارز دانشگاه آریامهر (صنعتی شریف)، در خاطرات خود گفته است:
 ما برای شنیدن سخنرانی بزرگان دین در تهران به چند مسجد می‌رفتیم که یکی از این مساجد، مسجد جاوید بود؛ در پایین شمیران که در آن سال‌ها به خیابان کوروش معروف بود و اکنون خیابان دکتر علی شریعتی نامیده شده است. جاوید، نام مؤسس آن مسجد بود و مدیریت مسجد را دکتر مفتح بر عهده داشت. بخشی از سخنرانی‌های شهید مطهری نیز در آنجا برگزار می‌شد.
پاییز سال 1353، در سالروز شهادت امام صادق (ع)، اطلاع یافتیم که قرار است آیت‌الله خامنه‌ای به تهران بیاید و در مسجد جاوید سخنرانی کند. من به همراه سایر دوستان در مسجد جاوید حاضر شدیم تا در سخنرانی ایشان حضور داشته باشیم، ولی ایشان نیامدند. تا این‌که دکتر مفتح پشت تریبون قرار گرفت و گفت: «به آقای خامنه‌ای اجازه نداده‌اند تا به تهران بیاید.» این جمله به‌نوعی چراغ‌سبزی بود که حاضران واکنش نشان دهند.
بعد از این‌که دکتر مفتح این حرف را زد، ما از مسجد بیرون آمدیم و شروع به تظاهرات در خیابان کردیم. رفته‌رفته شعار «مرگ بر شاه» هم سر دادیم. درحالی‌که این شعار را تکرار می‌کردیم، فرار کرده و سعی می‌کردیم از هم فاصله بگیریم تا اگر کسی دستگیر شد، دیگری گرفتار نشود و همه ما یک‌جا نباشیم.
این اولین تظاهراتی بود که من در خارج از محیط دانشگاه شرکت کردم. همان روز گفته شد که آقای خامنه‌ای فردا خواهند آمد. ولی من و بعضی از دوستان، چون احتمال می‌دادیم اجازه ندهند، فردا نرفتیم. ولی ایشان به مسجد جاوید آمده و سخنرانی کرده بودند. این سخنرانی در آن روزها نقطه عطفی در مبارزات بود؛ چون بعدازاین سخنرانی، هم دکتر مفتح و هم آیت‌الله خامنه‌ای دستگیر و مسجد جاوید تعطیل شد.
وقتی بعداً شنیدم ایشان آمده و سخنرانی هم کرده‌اند، از برخی دوستان که در مسجد حضور پیدا کرده بودند، نوار سخنرانی ایشان را گرفتم و گوش دادم. این اولین باری بود که صدای آیت‌الله خامنه‌ای را می‌شنیدم.
بعدازاین جریان، به‌نوعی دیگر هم با آیت‌الله خامنه‌ای آشنا شدم. کتاب ویژگی‌های ایدئولوژی اسلامی نوشته سید قطب و ترجمه سید علی خامنه‌ای و کتاب نقش مسلمانان در استقلال هندوستان، و نیز ترجمه کتاب صلح امام حسن توسط ایشان، تأثیر زیادی بر من داشت.
با انعکاس گزارش‌های ارسالی از شهربانی و ساواک درباره فعالیت دکتر مفتح در مسجد جاوید، در روز سوم آذر 1353، ریاست واحد اجرایی کمیته مشترک ضدخراب‌کاری دستور داد نسبت به شناسایی، دستگیری و بازرسی از محل سکونت وی اقدام شود و دکتر مفتح به کمیته مشترک ضدخراب‌کاری تحویل داده شود. بلافاصله، دکتر دستگیر و به زندان کمیته مشترک ضدخراب‌کاری منتقل شد.
با دستگیری وی، مسجد جاوید نیز تعطیل شد. ساواک پس از بازجویی از دکتر مفتح و اطلاع از وجود کمد کتاب قفل‌شده در مسجد جاوید، دستور بازرسی از محل را صادر کرد.
علم‌الهدی جریان را این‌گونه بیان می‌کند:
«روز بعد عده‌ای مأمور به همراه مفتح آمدند و منتظر ماندند تا خادم مسجد بیاید. خادم آمد. سه نفر محافظ جلوی در (درِ ورودی مسجد، در کوچه شهید جوهرچی) قرار گرفتند و وارد مسجد شدند. بعدها متوجه شدیم که به‌خاطر کمد کتاب‌ها آمده بودند. کلید این کمد دست دکتر بود. آمدند، آن را باز کردند و کتاب‌ها را بردند. ما دیگر دکتر را ندیدیم»
پس از دستگیری دکتر مفتح و تعطیلی مسجد، آقای جاوید، حاج سید ابوطالب داودی را به‌عنوان امام‌جماعت مسجد معرفی کرد که این اقدام با موافقت مقامات روبه‌رو شد. خروج دکتر مفتح از مسجد جاوید، پایان دوره‌ای از حرکت سیاسی ـ فرهنگی این مسجد بود و دیگر پس از آن جمعیت چندانی به مسجد وارد نشد.
به گفته‌ سعید علم‌الهدی:
«امام‌جماعت جدید اصلاً وارد مباحث سیاسی نمی‌شد. عباس جاوید نیز مسجد را به اوقاف واگذار کرد. دیگر از آن جمعیت چند هزارنفری خبری نبود، تا این‌که انقلاب پیروز شد.»
به‌طورکلی، مسجد جاوید مبنایی برای حرکت انقلابی توده مردم در برهه‌ای از انقلاب ایران به شمار می‌آید. چنان‌که دکتر مفتح، پس از توقف فعالیت در این مسجد، حرکت خود را در مسجد قبا پیگیری کرد و زمینه را برای حرکت مردم در راستای پیروزی انقلاب اسلامی مهیا ساخت.