پیام آذری - به گزارش خبرنگاردر شماره‌های پیشین این پرونده، طی 4 بخش (عناوین مرتبط ذیل صفحه) از پیشینه 2500 ساله زیست تمدنی و شهرنشینی مغانی‌ها در این سرزمین رونمایی شد و روایت تاریخ این سرزمین تا ابتدای صفویه مورد واکاوی قرار گرفت. دیدیم که اهالی دشت مغان، در زمان اقتدار و جنگ سلسله‌های ایرانی - از اشکانیان و ساسانیان گرفته تا انتهای قاجار - غازیان و جنگجویان دلیر سپاه آنان بوده‌اند.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
در زمان فتور و ضعف حاکمیت مرکزی نیز، حتی به گواهی مستشرقان و تاریخ‌نویسان غربی، مرزبانانی شجاع و مقاوم و سازش‌ناپذیر در برابر اجنبی بوده و از هویت ایرانی و سرزمین و آیین و مذهب خود - در زمان زرتشت و اسلام - قویا دفاع می‌کرده‌اند.
این سرزمین از زمان زرتشت، و پس از آن در زمان اسلام، کانون قوی مذهب ایران‌زمین بوده است. روشن است که امپراتوری روم و یونان و همچنین آیین مسیحی تا مرزهای ارس پیش تاخته، اما در اثر ساختار مستحکم هویتی و دینی عشایر مغان - حتی در زمان ضعف صفویه و افشاریه و قاجار و زیر چکمه روس و انگلیس و عثمانی - این دولت‌ها به این سوی ارس و به درون کشور راه نیافته‌اند. در بخش‌های بعدی به نقش کلیدی اهالی مغان در دوره چهارصدساله اخیر خواهیم پرداخت.
در این شماره، به مناسب رویدادهای اخیر، در انتشار یکی از مطالبی که بنا بود بعدتر منتشر شود، تعجیل کرده‌ایم. این پرسش مطرح است که بن‌مایه تمایلات جمهوری آذربایجان به اسرائیل کجاست؟ چرا با وجود اعتقادات مذهبی و زبان مشترک با آذربایجان ایران، این کشور طی سه دهه اخیر به سمت اسرائیل متمایل شده است؟ یادداشت زیر، وجود کانون قوی یهودیان اسرائیلی - آذربایجانی را در این کشور روشن می‌کند.
یهودیان کوهستان (Mountain Jews)، یهودیان قفقاز (Caucasus Jews - Kavkazi Jews)، داغلی (کوهی)، داغ‌جوودی، و جوهوری (Juhuro, Juvuro, Juhuri, Juwuri, Juhurim)، مردمی اصالتا ایرانی‌تبار هستند که آیین یهود را پذیرفتند و در سده‌های ابتدایی میلاد مسیح به سرزمین جمهوری آذربایجان کوچیده و در آنجا سکنی گزیدند. این قوم به گویشی نزدیک به فارسی (Judeo-Tat (Juhuri)) سخن می‌گویند و گاهی رسم‌الخط «فارسیهودی» (رسم‌الخط یهودی برای گفتار فارسی) را در نوشتار به‌کار می‌برده‌اند (1). این طایفه را با قوم تات نزدیک دانسته‌اند، البته ظاهرا علی‌رغم اختلاط فرهنگی، احتمالا این طایفه، از بنیان با تات‌ها متفاوت هستند.

عکسی از کتاب موسی‌نامه، سروده شاهین شیرازی که به رسم «فارسیهودی» نوشته شده است
طی سال‌های اخیر بخش اعظم این جامعه، به فلسطین اشغالی و همچنین آمریکا مهاجرت کرده‌اند؛ بطوری‌که اکنون تنها بین 22 تا 50 هزارنفر در آذربایجان باقی مانده‌اند (2)، و بین 10 تا 40 هزارنفر در آمریکا زندگی می‌کنند؛ (3) همچنین تعداد کمی در حد چندصدنفر نیز در روسیه و اتریش و کشور‌های دیگر ساکن هستند. مهاجران اسرائیلی که خودشان یا پدرانشان از کشور آذربایجان به این کشور رفته‌اند را بین 100 تا 140 هزارنفر می‌دانند. (4)
در خاک جمهوری آذربایجان سه جامعه یهودی وجود دارد: یهودیان کوهستان که عمدتاً در قیرمیزی قصبه (کراسنایا اسلوبودا) و باکو زندگی می کنند؛ یهودیان اشکنازی کوهستان، که عمدتا در باکو و سومغایت ساکن هستند، و یهودیان گرجی که در مرز با گرجستان زندگی می کنند. سفیر سابق اسرائیل در آذربایجان، دان استاو (2015-2019) در یکی از مصاحبه‌های خود خاطر نشان کرد: 
«آذربایجان و اسرائیل اهمیت جوامع یهودی را را درک می‌کنند. یهودیان آذربایجان یک نمونه زنده از میهن پرستان اسرائیل هستند، که در عین حال عاشق وطن خود - آذربایجان هستند. در کشور ما یهودیان زیادی وجود دارند که از کشور‌های عربی فرار کرده اند. بومیان آذربایجان از این نظر که آنها از سرزمین خود فرار نکرده اند، فقط برای پیوستن به برادران خود به اسرائیل نقل مکان کرده اند. علاوه بر این، آذربایجان نیز برای همیشه در قلب آنها باقی است.» (5)
پیش از اینکه شوروی آذربایجان را تصرف کند، یازده کنیسه در آذربایجان وجود داشت. حکومت کمونیستی، این کنیسه‌ها را بست و آیین‌های مذهبی یهود را به تعطیلی کشاند. پس از اضمحلال شوروی، «حیدر علی‌اف» سه کنیسه را باز گرداند و کالج یهودی که توسط شوروی ملی شده‌بود را مجددا به جماعت یهودی واگذار کرد. او همچنین به ترمیم ساختمان‌های ویران‌شده یهودیان آذربایجان پرداخته، چنانکه تاکنون بازسازی حداقل هفت کنیسه از یازده کنیسه انجام شده است. لطفی علی‌عسکرزاده اردبیلی (مبدع نظریه فازی و مبنای هوش مصنوعی) و گری کاسپاروف (شطرنج‌باز معروف)، از تبار یهودیان آذربایجان هستند.
بافتار اجتماعی قوی و ریشه‌دار جامعه یهودی در جمهوری آذربایجان، موجب شده اسرائیل و جمهوری آذربایجان حتی پیش از استقلال سیاسی این کشور از شوروی، ارتباطی وثیق و عمیق داشته باشند. پس از فروپاشی شوروی، اسرائیل جزو اولین‌ها بود که این کشور را به رسمیت شناخت (6) و در کمترین زمان سفارت خود در باکو را افتتاح کرد. بنیامین نتانیاهو در گرامیداشت ربع قرن روابط دیپلماتیک بین اسرائیل و آذربایجان در آوریل 2017، در نامه‌ای به الهام علی‌اف نوشت: 
«اسرائیل مفتخر است که یکی از اولین کشور‌هایی بود که جمهوری آذربایجان را به رسمیت شناخت. ربع قرن پس از آن، کشور‌های ما روابط مستحکمی بر اساس دوستی واقعی بین مردم یهودی و آذربایجانی ایجاد کرده‌اند. آذربایجان الگویی از هماهنگی بین مذاهب و چندفرهنگی در منطقه‌ای پر از رقابت‌های مذهبی و قومی است. اسرائیل نیز مانند شما چراغ راه ثبات و مدارا در منطقه‌ای بی‌ثبات است. علی‌رغم چالش‌هایی که با آن روبرو هستیم، هر دو در ایجاد اقتصاد‌های پر رونق و جوامعی پویا، مرفه و صلح طلب موفق بوده‌ایم.» (7)

کنیسه‌ای در شهرستان قیرمیزی قصبه، (به لاتین: Qırmızı Qəsəbə) که در زمان جماهیر شوروی به آن کراسنایا اسلوبودا می‌گفتند. این شهرستان، تنها شهرستان تمام‌یهودی جهان در خارج از سرزمین‌های اشغالی و آمریکاست.
به نوشته نیویورک‌تایمز همکاری‌های نظامی و امنیتی جدی بخصوص علیه ایران، بین باکو تل‌آویو برقرار است. (8) حیدر علی‌اف، رئیس‌جمهور وقت آذربایجان، در ملاقات اکتبر 2001 با ایتان ناه، سفیر وقت اسرائیل، اعلام کرد که دو کشور مواضع یکسانی در مبارزه با تروریسم بین‌المللی دارند. (9) همچنین موسسه تحقیقات استکهلم اعلام کرده حدود 70 درصد از واردات تسلیحات آذربایجان، بین سال‌های 2016 تا 2020 از مبدا رژیم صهیونیستی بوده است. (10) بالاتر از این، برخی کمپانی‌های اسرائیلی ساخت جنگ‌افزار در آذربایجان کارخانه احداث کرده‌اند، یا حضور فعال دارند. (11) ازجمله می‌توان به کمپانی‌های صنایع جنگ‌افزاری اروناتیکس(12)، صنایع هوافضای دولتی اسرائیل(13)، شرکت ساخت پهپاد البیت‌سیستمز(14) و کمپانی متئورآئرواسپیس (15) اشاره کرد. 
ارتباطات وثیق و خاص اقتصادی بین این دو کشور نیز مثال‌زدنی است. تقریبا نیمی از نفت خام اسرائیل، از آذربایجان تامین می‌شود.(16) شهروندان تنها کشور‌هایی که در جمهوری آذربایجان، نیاز به روادید ندارند، اهالی ترکیه و اتباع رژیم صهیونیستی هستند.(17) الهام علی‌اف رابطه آذربایجان با رژیم صهیونیستی را به کوه یخ تشبیه کرده و گفته «نُه‌دهم آن زیر سطح است و دیده نمی‌شود.»(18) بنیامین نتانیاهو در سال 2009 و شیمون پرز در سال 2016 در مقام نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور رژیم صهیونیستی برای توسعه روابط به آذربایجان سفر‌هایی داشته‌اند. دو نمونه خاص اقتصادی، کمپانی‌های بیزک(19) و بک‌سل (با سهامداری و مشارکت GTIB اسرائیل) (20) هستند که از 1994 سهم بزرگی از مخابرات و صنعت ارتباطات همراه آذربایجان را تحت سیطره دارند، و از این طریق بسیاری از مولفه‌های کلیدی و مهم امنیتی جمهوری آذربایجان به‌سهولت در دست اسرائیلی‌ها قرار گرفته است.

بخش‌های کلیدی منطقه مغان ایران، که دو کشت‌وصنعت بزرگ مغان و پارس را با ظرفیت مجموعا حدود 40 هزارهکتار در خود جای داده، از سه طرف در محاصره مرز‌های جمهوری آذربایجان است.
جمع‌بندی فعالیت جدی اسرائیل در شمال ارس، این نکته را به ما یادآوری می‌کند که ضعیف شدن مرز، و منطقه مغان از حیث اقتصادی، و متعاقب آن، ایجاد نارضایتی و ضعف و شورش‌های سیاسی اجتماعی در دشت مغان ایران، بدون تردید هدفی فنی و مطلوب برای اسرائیل خواهد بود. خصوصا که با در دست داشتن مطالعات جامع این منطقه از پیش از انقلاب اسلامی، امکان رصد دقیق و ایجاد آرایش مؤثر در منطقه برای صهیونیست‌ها میسر است. بد نیست مسئولان امر تحولات عجیب اقتصادی در این منطقه را – که گنج بی‌پایان کشت‌وصنعت را با کمال تعجب و حیرت، به مجموعه‌ای زیان‌ده بدل کرده – در این پارادایم پیگیری و بررسی کنند.
---------------------
پی‌نوشت‌ها
(1) - جامباتیستا وتچیتی (giambattista vecchietti) جهانگرد و سیاستمدار ایتالیایی نخستین کسی است که در 1606 میلادی، نسخه‌های فارسی تورات به سبک فارسیهود را از مشرق‌زمین جمع‌آوری کرد و به کتاب‌خانه‌های اروپایی (مخصوصاً پاریس و واتیکان) منتقل کرد. والتر فیشل، استاد دانشگاه برکلی ایالت کالیفرنیا، تحقیق عالمانه‌ای دربارۀ فهرست این نسخه‌ها در کتاب‌خانه‌های مذکور انجام داده‌است. اما در خصوص هویت این نوع ادبیات و تأثیر آن باید از دو پژوهشگر دیگر، ژیلبر لازار و آمنون نتصر نیز یاد کرد که هر یک تحقیقات گسترده‌ای در این باب داشته‌اند و پژوهش‌های آنها مبنای تحقیقات معاصر است. (عیوضی، برگ‌هایی از ادبیات فارسی هود در کتاب‌خانه مسجد اعظم قم، 165.)
(2)- The Times of Israel: A glimpse into Azerbaijan"s hidden all-Jewish town , Gancman, Lee
(3) - Habib Borjian and Daniel Kaufman, “Juhuri: from the Caucasus to New York City”, Special Issue: Middle Eastern Languages in Diasporic USA communities, in International Journal of Sociology of Language, issue edited by Maryam Borjian and Charles Häberl, issue 237, 2016, pp. 51-74.
(4) ویکی پدیا، ترکیب مهاجران یهودی آذربایجانی
(5) اسپوتنیک فارسی، 20 مه 2021
(6) - http://baku.mfa.gov.il/mfm/Data/113213.pdf
(7) - "From Benjamin Netanyahu, Prime Minister of the State of Israel". en.president.az. Archived from the original on April 9, 2017. Retrieved 8 April 2017.
(8) - ترجمۀ مقاله‌ای با عنوان «تاریخ سری فشار اسرائیل برای حمله به ایران» را در سایت راهبرد معاصر به تاریخ هفتم مهر 1398 ببینید.
(9) - Itar-TASS News Agency (Moscow), October 22, 2001
(10) - Azerbaijan-Armenia conflict could impact the Israeli-Russian relationship — especially in Syria
(11) - همان
(12) - Ora Coren (June 29, 2009). "Aeronautics to build plant in Azerbaijan". Haaretz. Archived from the original on 4 اکتبر 2022. Retrieved 2012-03-05. {{cite news}}: Check date values in: |archive-date= (help)
(13) - Israel signs deal to provide Azerbaijan with $1.6 billion in military equipment بایگانی‌شده در فوریه 26, 2012 توسط Wayback Machine. The Washington Post. February 26, 2012.
(14) - "Azerbaijan purchases kamikaze drones from Israel". AzerNews.az (به انگلیسی). 2019-01-14. Archived from the original on May 15, 2019. Retrieved 2019-05-15.
(15) - Israel"s Meteor Aerospace, Azerbaijan"s CSBC forge defense solution alliance, Israel defense, Retrieved 27 March 2021
(16) - Welle (www.dw.com)، Deutsche. «پیدا و پنهان "دوستی واقعی" اسرائیل و جمهوری آذربایجان | DW | 02.11.2020». DW.COM. دریافت‌شده در 2021-03-16.
(17) - Citizens of Turkey and Israel Unaffected by New Visa Issue Law بایگانی‌شده در مارس 11, 2012 توسط Wayback Machine. Vesti.az. November 9, 2010.
(18) - Perry, Mark (March 28, 2012). "Israel"s Secret Staging Ground". Foreign Policy. Archived from the original on March 31, 2012. Retrieved March 29, 2012.
(19) - Perry, Mark (March 28, 2012). "Israel"s Secret Staging Ground". Foreign Policy. Archived from the original on December 16, 2014. Retrieved April 1, 2012.
(20) - Israel-Azerbaijan Telecommunications Forum بایگانی‌شده در دسامبر 6, 2008 توسط Wayback Machine