پیام آذری - به گزارش گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، «سعدی یکی از پایه‌های بنای استوار ادب پارسی و محصول شعر و نثر او تشکیل‌دهنده یکی از برازنده‌ترین اندام‌های پیکره شکوهمند فرهنگ کنونی ما است... پند سعدی که مایه گرفته از معارف قرآن و حدیث است همواره نقش زرین‌خاطر پندآموزان و زبان فصیح و صریح او رازگشای گنجینه‌های معانی برای دل‌های جوینده و مشتاق بوده است».
(1)
سطور بالا بخشی از پیام حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در چهارم آذرماه سال 1363 به کنگره بزرگداشت سعدی است.
به بهانه فرارسیدن سالروز بزرگداشت سعدی، بخش «امین» رسانه KHAMENEI.IR که به «شعر و ادب فارسی به روایت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای» می‌پردازد، در گزارش پیش رو مروری کوتاهی داشته است به جایگاه شعر و ادبیات در نگاه رهبر انقلاب اسلامی. رونوشت از آثار سعدی
علاقه آیت‌الله سیّدعلی خامنه‌ای به شعر از همان کودکی شکل گرفت؛ وقتی که مادر برای او شعرهای حافظ می‌خواند. در دوران دبستان، وقتی معلم‌ها «گلستان» سعدی را درس می‌دادند، آن‌قدر شیفته‌ی این کتاب شده بود که خودش آن را به‌طور کامل رونویسی و بیشتر شعرهایش را حفظ کرد. پدرش، حاج سید جواد، هم دل‌بسته‌ی گلستان سعدی بود و همین علاقه در گسترش این فضا در خانواده تاثیر زیادی داشت.
مدتی هم عادت کرده بود که هر شب، پیش از خواب، غزل‌های حافظ را بخواند؛ هم چشمش را با آن روشن می‌کرد، هم دلش را. به اشعار نظامی علاقه‌مند بود و زیاد آنها را می‌خواند. اما بیش از همه، مثنوی معنوی مولوی بود که به‌طرز عمیقی روح و جانش را تحت تأثیر قرار داد و هیچ کتابی نتوانست جای آن را برایش بگیرد.
وقتی «نسیم» دست‌به‌قلم شد
این علاقه در ایام طلبگی و بعد از درس خارج، ظهور و بروز بیشتری پیدا کرد. دیوان اشعار شعرا معمولاً جزو منابع مطالعاتی‌اش بود و حتی در این ایام خودش دست به کار شد: «زمانی که کلمه‌ها و ترکیب‌های موزون، مصرع و بیت شدند و به قلم او رسیدند، نام «نسیم» را برای سروده‌های خود برگزید.
دلم قرار نمی‌گیرد از فغان بی تو
سپندوار زکف داده‌ام عنان بی تو
این بیت از نخستین سروده‌های اوست؛ 1336 ش یا 1335ش.» (2)
اما علاقه و اشتیاق سیدعلی ماجرایی جدی‌تر از این چند بیت داشت: او «علاوه بر تخلصِ نسیم، لقب «ضیاء الدین» را هم برای خودش انتخاب کرده بود. در پشت عکس خود، یادگاری به یک دوست، در 1335ش چنین نوشت: «هو العزیز. این عکس ناقابل را به رفیق مکرم و برادر معظم جناب آقای سیدهادی خسروشاهی تقدیم می‌نمایم تا از خاطر عاطر محو نشوم. احقر، ضیاء‌الدین حسینی خامنه‌ای» (3)
دفترچه‌ای داشت که غزل‌های ناب و بیت‌های خاص و زیبا را در آن یادداشت می‌کرد. یک دفتر جداگانه هم برای نوشتن حدیث‌های موردعلاقه‌اش تهیه کرده بود.
انس او با شعر موجب شد که شمار دفترچه‌هایش بالا برود. «سفینه غزل» محل یادداشت شعرهای سیدعلی بود. غزل‌ها و تک‌بیت‌های مورد علاقه‌اش را از شاعران دور و نزدیک در آن می‌نوشت و زیرش تاریخ می‌گذاشت. این تاریخ‌ها تا 1363 نزدیک به‌هم هستند، اما از آن سال به بعد دور از هم‌اند.
پشت جلد کتاب‌های درسی‌اش هم همیشه از بیت‌های شعر پُر بود؛ هر وقت از درس خسته می‌شد، آنها را می‌خواند و انرژی می‌گرفت. بعضی از بیت‌ها را که خیلی دوست داشت، می‌داد خوش‌خط بنویسند و بعد آن را به دیوار اتاقش می‌زد تا همیشه جلوی چشمش باشد: «در مدرسه حجتیه قم دو بیت از شعرهای حافظ را زینت حجره‌اش کرد:
صراحی می‌کشم پنهان و مردم دفتر انگارند
عجب گر آتشی این زرق در دفتر نمی‌گیرد
درین بازار اگر سودیست با درویش خرسند است
خدایا منعمم گردان به درویشی و خرسندی» (4)
این علاقه تا اندازه‌ای بود که اواسط طلبگی دوران مشهد بدون حافظ، خواب به چشمانش نمی‌آمد: «اوقاتی بود که من شب‌ها تا یک غزل دو غزل از حافظ نمی‌خواندم نمی‌خوابیدم. تعجب هم می‌کنید؛ اما جز تعجب چاره‌ای نیست تعجب کنید. واقعیت است شب‌ها تا غزل نمی‌خواندم از حافظ، نمی‌خوابیدم. یک مدتی به سعدی خیلی علاقه‌مند شده بودم مرتب اشعار سعدی را می‌خواندم». (5)
ادب کهن ایران‌زمین؛ سیراب از چشمه فرهنگ اسلامی
علاقه رهبر معظم انقلاب به جریان شعر از طرفی و اعتقاد ایشان به تاثیرگذاری شعر در جریان‌های انقلاب باعث شد به این موضوع توجه زیادی داشته باشند.
«چشمه فرهنگ اسلامی در جامعه انقلابی ما، امروز بیش از پیش در جوشش است و در عرصه شعر و فرهنگ و ادب کهنسال ایران نیز، هیچ نام‌آوری نیست که در روزگاری از عمر خود، از این چشمه فیاض ننوشیده و خود را از آن مستغنی و بی‌نیاز احساس نکرده باشد.» (6) این عبارات بخشی از پیام حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به کنگره شعر، ادب و هنر در شیراز(7) است.
شاید این مقدمه در خصوص اهمیت شعر فارسی تا اندازه زیادی راه‌گشای شناخت منظومه ذهنی ایشان باشد. به تعبیر رهبر انقلاب شعر و هنر باید در راه تعمیق ارزش‌ها به کار برود و هنرمندان باید از ابزار هنر خود شمشیری بسازند تا ناپاکی‌ها و ناخالصی‌ها را از بین ببرد.
شعر فارسی یکی از این جزئیات در مسیر ساختن است. شعری که دارای ویژگیهای خاص است: «یک نکته‌ای وجود دارد در مورد شعر فارسی و آن اینکه جزو خصوصیّات شعر فارسی تولید سرمایه‌های معرفتی و معنوی است. در شعرهای دیگر، تا آنجایی که حالا ما می‌دانیم، نه اینکه وجود نداشته باشد، به این شدّت وجود ندارد» (8) این مهم را می‌توان تا اندازه‌ای ریشه در آفریننده‌های شعر فارسی هم دانست: «ما قلّه‌های شعر فارسی را که نگاه می‌کنیم، یا حکیمند ــ [مثل] نظامی یا حکیم فردوسی؛ فردوسی یک حکیم است و شاهنامه واقعاً کتاب حکمت است ــ یا مولانای معرفت و عرفان و معنویّتند یا حافظ قرآنند یا مثل سعدی کتابشان پُر از حقایق و معارف حِکمی و معنوی است.» (9)
در این بین هر کدام از شاعران در یک دسته در قله‌اند: «سعدی از جهت شعر اخلاقی و شعر نصیحت و پند در قله است. فردوسی همین جور است، نظامی همین جور است، سنایی همین جور است، ناصرخسرو همین جور است؛ خیلی از شعرای بزرگ ما همین جورند. بعد جامی همین جور است.» (10)
روان، موسیقایی و سرشار از حکمت، مثل شعر سعدی
شعر سعدی اساس شعر روان، موسیقایی و سرشار از حکمت است. او با زبانی ساده و دلنشین، مفاهیم اخلاقی، اجتماعی و انسانی را بیان می‌کند. استفاده از تمثیل، ایجاز و طنز لطیف، از ویژگیهای دیگر شعر اوست. آثار سعدی هم‌زمان آموزنده، دلنشین و تأثیرگذارند. حکمت را می‌توان از اجزای جدا نشدنی شعر او دانست، رهبر انقلاب در این باره به یک مصداق اشاره می‌کنند: «سعدی در گلستان - داستان دوم یا سومِ باب اول - حکایت مجموعه‌ی دزدانی را ذکر می‌کند؛ می‌گوید اینها می‌خواستند به افرادی حمله کنند؛ اما ‘اولین دشمنی که بر ایشان تاخت، خواب بود’؛ قبل از اینکه دشمن بیرونی بیاید، یک دشمن از درونِ خودشان بر آنها غلبه کرد.» (11)
توجه به امور اخلاقی یکی دیگر از ویژگیهای شعر سعدی است: «سعدی از جهت شعر اخلاقی و شعر نصیحت و پند در قله است.» (12)
اما در مورد سعدی یک نکته وجود دارد و آن هم ورود کردن به حوزه حماسه است، این ورود در جهت بالا رفتن کیفیت آثار سعدی محسوب نمی‌شود؛ زیرا روحیه و سبک اصلی او با فضای حماسی سازگار نیست. شعر سعدی بیشتر اخلاقی، عاشقانه و اجتماعی است، نه رزمی و حماسی. او شخصیت لطیف‌گو، خردمند و واقع‌گراست، نه حماسه‌سرایِ خیال‌پرداز و قهرمان‌ساز.
ازاین‌رو، وقتی به موضوعات حماسی نزدیک می‌شود، گاهی از شور و عظمت حماسه کاسته می‌شود و به نصیحت و پند نزدیک‌تر می‌گردد تا تهییج و شوق نبرد.
برای حماسه نیاز به هیجان، خشونت و تصویرسازی‌های پرتنش است که سعدی نمی‌تواند: «[سعدی] وقتی وارد رزم می‌شود که می‌خواهد بگوید من هم می‌توانم مثل فردوسی سخن بگویم و شروع می‌کند به گفتن، همه‌ی کسانی که با سعدی و زبان سعدی آشنا هستند می‌گویند ای‌کاش این سخن را سعدی نگفته بود. یعنی همین که گفته ما حالا می‌گوئیم و وارد میدان شده، همین کار را خراب کرده، چون سخن رزم و میدان جنگ کار سعدی نبوده، و لذا اگر به همان سخنان حکمت‌آمیز در بوستان بسنده می‌کرد برایش بهتر بود.» (13)
سعدی؛ رکن بنای استوار ادب پارسی
با این وصف می‌توان سعدی را یکی از ارکان شعر فارسی بدانیم: «سعدی یکی از پایه‌های بنای استوار ادب پارسی و محصول شعر و نثر او تشکیل دهنده یکی از برازنده‌ترین اندام‌های پیکره شکوهمند فرهنگ کنونی ما است».(14)
رهبر انقلاب معتقدند این حد از افتخار و تمایزی که در آثار سعدی وجود دارد علاوه بر توانایی و استعدادهای ذاتی‌اش ریشه در محتوا و درون مایه‌ی آثارش هم دارد: «پند سعدی که مایه گرفته از معارف قرآن و حدیث است همواره نقش زرین‌خاطر پندآموزان و زبان فصیح و صریح او رازگشای گنجینه‌های معانی برای دل‌های جوینده و مشتاق بوده است.»(15)
منابع:
1] پیام حضرت آیت‌الله‌خامنه‌ای به کنگره بزرگداشت سعدی 1363/09/04
2] بهبودی، هدایت‌الله(1391). شرح اسم، زندگی‌نامه آیت‌الله سیدعلی حسینی‌خامنه‌ای. تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی. ص 71
3] همان
4] بهبودی، شرح اسم، ص 72
5] مصاحبه با سیدعلی خامنه‌ای، جلسه:سوم. مصاحبه کننده: حمید روحانی. منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی
6] خامنه‌ای، سیدعلی(1364). چهارسال با مردم، تهران: حزب جمهوری اسلامی، ص 305
7] 1363/02/29
8] بیانات رهبر معظم انقلاب، در دیدار شاعران و اساتید زبان فارسی 1402/1/16
9] بیانات رهبر معظم انقلاب، در دیدار شاعران و اساتید زبان فارسی 1402/1/16
10] بیانات رهبر معظم انقلاب، در دیدار شاعران در ماه مبارک رمضان 1387/06/25
11] بیانات رهبر معظم انقلاب، در دیدار دانشجویان و اساتید دانشگاه‌های استان همدان 1383/04/17
12] بیانات رهبر معظم انقلاب، در دیدار شاعران در ماه مبارک رمضان 1387/06/25
13] بیانات رهبر معظم انقلاب، در جلسه بیست و پنجم تفسیر سوره بقره 1371/02/16
14] خامنه‌ای، چهارسال با مردم، ص 365
15]همان