پیام آذری - مخاطب 24- آخرین بررسی وزارت بهداشت در سال 1402 نشان داد که میانه غلظت «ید» در بدن مادران باردار، از کف مطلوب پایین‌تر است و در گروه سنی 8 تا 11ساله هم، نسبت به سه دهه اخیر، شیب نزولی نگران‌کننده دارد. کف مطلوب غلظت ید در ادرار مادر باردار 150 میکروگرم و در کودکان 8 تا 11 ساله، 100 میکروگرم در دسی لیتر است، اما بررسی‌های وزارت بهداشت در سال 1402 نشان داد که میانه غلظت ید ادرارمادران باردار در 23 استان، کمتر از 150 است و در کل کشور به عدد 128 کاهش یافته است.
نتایج این بررسی نشان می‌دهد که اگرچه در سال 1402 میانه غلظت ید ادرار کودکان 8 تا 11ساله در 30 استان کشور از کف مطلوب (100) بالاتر بوده و به عدد 133 رسیده ولی این میانه هم در مقایسه با سال‌های 1375 تا 1393 کاهش شدیدی دارد. کمبود ید در گروه‌های سنی مختلف، تاثیرات متفاوت دارد ولی در مادران باردار، نوزادان و گروه سنی 8 تا 11 سال، به مرده زایی، سقط مکرر، اختلال رشد، ناشنوایی و اختلال گفتاری، عقب‌ماندگی ذهنی، کاهش ضریب هوشی، کوتاه قدی، اختلالات تکامل و اختلالات تولید مثل و باروری منجر می‌شود.
حال خوب مادران باردار فقط در 8 استان کشور
طبق نتایج این بررسی، در سال 1402 میانه غلظت ید ادرار مادران باردار فقط در 8 استان گلستان، مرکزی، همدان، سمنان، فارس، کهگیلویه و بویر احمد، خراسان جنوبی و یزد بالاتر از کف مطلوب و بین 151 (گلستان) تا 191 (یزد) بوده، اما استان‌های قم با عدد 102، سیستان وبلوچستان و آذربایجان غربی با عدد 103 و آذربایجان شرقی با عدد 108، بدترین وضعیت را دارند و 5 استان با میانه 110 تا 118 و 14 استان با میانه 123 تا 146 در ردیف‌های بعد قرار گرفته‌اند.
بیشتر بخوانید
نمک‌های رنگی قاتل بی رحم در سفره ایرانی‌ها
کاهش معنادار مهم‌ترین ریزمغذی در بدن دانش‌آموزان کشور
نتایج این بررسی نشان می‌دهد که نیمه دهه 1370 و حدود 7 سال بعد از آغاز برنامه غنی‌سازی نمک طعام با ید، میانه غلظت ید ادرار گروه سنی 8 تا 11ساله بهبود داشته و از 75 میکروگرم در دسی لیتر (درسال 1368) به 205 در سال 1375 افزایش یافته، اما در فاصله سال‌های 1380 تا 1393 تا سطح 165 الی 140 میکروگرم در دسی لیتر پایین آمده که البته باز هم بیشتر از کف مطلوب برای این گروه سنی بوده، اما عدد به دست آمده در بررسی کشوری سال 1402 در مقایسه با وضع سه‌دهه اخیر، کمترین محسوب می‌شود. طبق نتایج بررسی 1402، میانه غلظت ادرار گروه سنی 8 تا 11ساله در استان آذربایجان غربی با عدد 89، حاکی از کمبود بحرانی این ریزمغذی در کودکان این استان است و استان‌های آذربایجان شرقی، گلستان و قزوین هم با میانه 101 تا 105 در وضع نزدیک به بحران هستند ولی 13 استان با میانه 111 تا 138 و 9 استان با میانه 141 تا 159 شرایط بهتری دارند و میانه ثبت شده در 6 استان با اعداد 162 (یزد) تا 178 (مرکزی) نزدیک به نتایج مطالعه سال 1393 است.
احمد اسماعیل‌زاده، مدیرکل دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت، می‌گوید: «طبق توصیه سازمان بهداشت جهانی، برای بررسی وضعیت میزان ید در جمعیت یک کشور، باید غلظت ید ادرار گروه سنی 8 تا 11 سال بررسی شود و اگر این غلظت، بیش از 100 میکروگرم در دسی لیتر باشد، به معنای کفایت ید در بدن جمعیت کشور است. طبق نتایج پایش سال 1402 و با میانه‌ای که از گروه سنی 8 تا 11ساله به دست آوردیم، ایران همچنان یک کشور بدون مشکل کمبود ید است و برای چند استان که اعداد زیر 100 یا نزدیک به 100 داشتند، برای افزایش نظارت بر توزیع نمک یددار و مکمل ید اقدام کرده‌ایم، اما همچنان، وضع عمومی جامعه، مطلوب است اگرچه که شیب نزولی میانه 1402 نسبت به پایش‌های قبلی را هم شاهدیم.»
اسماعیل‌زاده، اشاره می‌کند که مهم‌ترین دلایل کمبود ید در برخی استان‌ها، فقر ید در خاک و آب کشور، افزایش مصرف نمک خوراکی فاقد ید، مصرف ناچیز غذا‌های دریایی یا نحوه غلط مصرف نمک یددار در هنگام پخت غذاست و می‌گوید اگرچه که تمام منابع غذایی و حتی میوه‌ها و حبوبات و گوشت قرمز هم حاوی مقادیری از ید هستند، اما با مصرف این غذاها، نیاز بدن تامین نخواهد شد بلکه تنها راه، استفاده از نمک طعام حاوی ید است.
مدیرکل دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت با وجود ابراز رضایت نسبی از میزان ریز مغذی ید در جمعیت عمومی کشور، وضع مادران باردار را یک هشدار می‌داند و می‌گوید: «میانه غلظت ید ادرار مادران باردار باید بالای 150 میکروگرم در دسی لیتر باشد ولی طبق بررسی ما در سال 1402 در کل کشور به عدد 128 رسیده و از میانه مطلوب پایین‌تر آمده و در مرز هشدار است.
دلیل نگرانی ما، گستردگی خطرات ناشی از کمبود ید برای جنین و نوزاد است، چون با تداوم کمبود ید در سه ماه پایانی بارداری، سقط جنین، اختلال در تکامل، ناشنوایی، عقب ماندگی ذهنی، تیروییدیسم (اختلال کم‌کاری تیرویید نوزادان) اختلالات اسکلتی، کاهش ضریب هوشی، برخی بیماری‌های چشمی در جنین و نوزاد افزایش خواهد داشت. البته عددی که در این بررسی به دست آوردیم، آسیبی برای جنین ندارد، چون سقط و مرده‌زایی در میانه کمتر از 70 میکروگرم اتفاق می‌افتد ولی دلیل فاصله میانه فعلی تا میانه مطلوب، در حال بررسی است و از مدیران استانی خواسته‌ایم که بر تولید و عرضه نمک یددار در کارخانه و بازار نظارت کنند و قرار است در مراکز بهداشت و مطب‌ها هم، مکمل فولیک اسید و ید برای مادران باردار توزیع و تجویز شود.»
جدول ارزش تغذیه‌ای نشان می‌دهد که غذا‌های دریایی، لبنیات، نمک یددار و تخم مرغ، بهترین مواد غذایی تامین‌کننده ید مورد نیاز بدن هستند، اما مصرف حبوبات، خشکبار، برنج، گوشت بوقلمون و میوه‌هایی همچون توت فرنگی و آناناس و موز هم درصدی از نیاز ید بدن را تامین می‌کند.
با توجه به شیب نزولی میانه غلظت ید در کودکان 8 تا 11ساله و مادران باردار در طول 10 سال اخیر، این سوال مطرح می‌شود که آیا گرانی قیمت مواد غذایی و حذف یا کاهش مصرف اقلام گران، اما مفیدی همچون غذا‌های دریایی و لبنیات و گوشت قرمزاز سفره‌ها به دلیل مشکلات معیشتی خانوار و بخصوص، سوءتغذیه فراگیر در 8 استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کهگیلویه و بویر احمد، ایلام، خوزستان، بوشهر و کرمان، دلیل این شیب نزولی و بروز وضعیت هشدار بابت تبعات کمبود ید در بدن مادران باردار و کودکان 8 تا 11ساله نبوده است؟
اسماعیل‌زاده این فرض را رد نمی‌کند و می‌گوید: «یکی از شاخص‌های سوءتغذیه، کمبود ید هم هست، چون ید، یک ریزمغذی است ولی این بررسی به ما نشان داد که لزوما در استان‌های دچار ناامنی غذایی با مشکل حادی بابت کمبود ید در مادران باردار یا گروه سنی 8 تا 11 سال مواجه نیستیم. به عنوان نمونه، کهگیلویه و بویراحمد و خراسان جنوبی، از استان‌های دچار ناامنی غذایی هستند در حالی که سال 1402 میانه غلظت ید ادرار مادران باردار در استان کهگیلویه و بویر احمد 178 و در استان خراسان جنوبی 187 و حتی بالاتر از میانه مطلوب بوده، اما در استان تهران این عدد 110 و در وضع خطرناک و بسیار پایین‌تر از میانه مطلوب است.
در استان‌های هرمزگان و بوشهر و مازندران و گیلان که در جوار دریا هستند، میانه ید ادرار مادران باردار بسیار کمتر از میانه مطلوب است ولی استان گلستان که از نظر اقتصادی هم در گروه مناطق برخوردار نیست، میانه‌ای بالاتر از عدد کشوری دارد و به نظر می‌رسد در 4 استان دریایی، هراس زنان باردار از مصرف ماهی و میگو به دلیل شائبه آلودگی جیوه در غذا‌های دریایی، دلیل مهمی برای کاهش غلظت میانه ید این گروه از جمعیت این مناطق باشد در حالی که میانه غلظت ید گروه سنی 8 تا 11ساله در استان‌های هرمزگان، مازندران و گیلان، حتی از میانه کشوری هم بالاتر است ولی در سوی مقابل، دانش‌آموزان استان گلستان با مساله کمبود میانه غلظت ید مواجهند.
بنابراین، در مجموع می‌توان گفت که کاهش میانه غلظت ید در مادران باردار و گروه سنی 8 تا 11 ساله، ممکن است دلیلی غیر از کاهش مصرف برخی اقلام غذایی گران قیمت داشته باشد و به تبلیغات و ادعا‌های فضای مجازی و فعالان طب سنتی درباره مزایای نمک دریایی، نظارت ناکافی سازمان غذا و دارو بر تولید نمک‌های یددار و سکوت در قبال عرضه غیرقانونی نمک‌های بدون ید در عطاری‌ها مربوط است، چون منبع اصلی تامین ید در کشور ما، نمک طعام است.»
فروشندگانی که به قانون التزام ندارند
با جست‌و‌جو در فضای وب، صفحات متعددی با موضوع خرید اینترنتی نمک دریایی و صورتی و بنفش باز می‌شود. اغلب صاحبان این صفحات، فروشندگان نمک‌های معدنی هستند و برای تبلیغ کالای خود، بخشی را به معرفی آنچه می‌فروشند و بخشی دیگر را به توضیح مضرات نمک‌های حاوی ید اختصاص داده‌اند و بدون ارایه اسناد علمی، مدعی مزایای نمک طبیعی و فاقد ید هستند.
انتهای اغلب صفحات، نماد تجارت الکترونیکی درج شده که اعتبار بسیاری از نماد‌ها هم، مدت‌ها قبل به پایان رسیده ولی فروشگاه مجازی انواع نمک‌های معدنی همچنان برقرار است. صاحب یکی از صفحات، مدعی است که نمک‌های استخراج شده از معادن هیمالیا را عرضه می‌کند. در این وبسایت، بسته یک کیلویی پودر نمک صورتی هیمالیا به قیمت 550 هزار تومان و بسته یک کیلویی نمک سیاه هیمالیا به قیمت 525 هزار تومان فروخته می‌شود در حالی که مبنای قیمت‌گذاری نامعلوم است و هیچ سندی برای تایید اعتبار مکانی، خلوص یا باقی ویژگی‌های محصولات پاکستانی، موجود نیست.
مشاهدات نشان می‌دهد که هم‌اکنون در بسیاری از فروشگاه‌های عرضه مواد غذایی و عطاری‌ها، بسته‌های کوچک و بزرگ نمک‌های بدون ید فروخته می‌شود در حالی که طبق آیین‌نامه‌های عرضه نمک طعام، فروش نمک خوراکی بدون ید برای مصارف خانگی ممنوع است و تولید، تصفیه و بسته‌بندی این محصول هم تابع ضوابط مشخص است چنان‌که طبق نسخه‌ای از این آیین‌نامه، میزان ید موجود در نمک طعام مورد مصرف خانوار باید معادل 40 میکروگرم در گرم (40 PPM) باشد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که هم در دهه 1380 و هم در دهه 1390، در نمونه‌برداری‌های پراکنده از نمک طعام عرضه شده در استان‌های مختلف، موارد متعددی از بسته‌بندی‌های کارخانه‌ای فاقد ید یا حاوی ید کمتر از میزان استاندارد، شناسایی شده آن هم در حالی که تمام بسته‌بندی‌ها، ممهور به برچسب سازمان ملی استاندارد و پروانه سازمان غذا و دارو و وزارت بهداشت بوده است.
خاک و آب ایران ید ندارد
دو سال قبل، معاون وزارت بهداشت اعلام کرد که سرانه مصرف نمک در ایران تا 4 برابر استاندارد جهانی است در حالی که میزان مصرف روزانه نمک، باید کمتر از 5 گرم باشد. بالا بودن سرانه مصرف نمک در مقابل کاهش میانه غلظت ید در مادران باردار و گروه سنی 8 تا 11ساله کشور، تناقض دیگری است که باز هم دلیل اصلی کاهش این ریزمغذی را در هاله‌ای از ابهام قرار می‌دهد و فرضیه تاثیر عوامل دیگری همچون فقر غذایی را پررنگ می‌کند ولی ناصر کلانتری؛ استاد تمام دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و رییس سابق انیستیتو تحقیقات تغذیه، با رد تاثیر تغذیه در بروز کمبود ید، تاکید دارد که کمبود این ریزمغذی در ایران طی دهه اخیر، فقط به دلیل فقر ذخایر ید در آب و خاک کشور و افزایش مصرف نمک‌های غیر استاندارد بدون ید است و ضمن آنکه تاثیر کمبود ید در بدن مادران باردار و گروه سنی 8 تا 11ساله را بسیار نگران‌کننده می‌داند، می‌گوید: «نقش ریزمغذی‌ها در اعمال و عملکرد تخصصی تک‌تک بافت‌های بدن، بسیار حیاتی است.
ما می‌توانیم کمبود آهن یا ویتامین D را با مکمل‌های تقویتی برطرف کنیم ولی عوارض ناشی از کمبود ید، پایدار و غیر قابل بازگشت است. ید، مهم‌ترین عنصر مورد نیاز برای تولید و ساخت هورمون‌های غده تیرویید است و هورمون‌های غده تیرویید، زیر بنای تکامل مغزی و جسمی کودکان است. عوارض کاهش ترشح هورمون‌های تیرویید در تمام دوران حیات باقی خواهد ماند.
کمبود ید در بدن مادر باردار، به مرده‌زایی و سقط منجر می‌شود و نوزاد و فرزند چنین مادری، از ابتدای تولد دچار عقب‌ماندگی ذهنی با طیف خفیف تا شدید، اختلال رشد، سوءتغذیه، درجاتی از کندی حافظه، کوتاه قدی، عفونت‌های مکرر، اختلال در تولید مثل و باروری خواهد شد. اولین پایش کمبود ید در اواخر دهه 1340 در کشور انجام شد که در همان زمان، نتایج تکان‌دهنده‌ای از کمبود شدید ید و به خصوص در ساکنان استان تهران و مناطقی همچون شهریار و ورامین به دست آمد.
اوایل دهه 1360 در بررسی مجدد معلوم شد ایران هم مثل بسیاری از کشور‌های جهان با یک مشکل اقلیمی درگیر است به این معنا که در بسیاری از مناطق کشور با فقر گسترده ید در منابع آبی و خاکی مواجهیم. ساکنان چنین مناطقی، چه فقیر باشند و چه غنی، صرف‌نظر از اینکه چه رژیم غذایی دارند، دچاردرجاتی از کمبود ید خواهند شد، چون در این مناطق، دام و طیور، علوفه ودان و آب بدون ید می‌خورند و سبزی و میوه هم با آب و خاک خالی از ید رشد می‌کند و بنابراین، گوشت و لبنیات و سبزیجات و میوه‌های به دست آمده در این مناطق هم فاقد ید است.
دلیل اصلی فقر ید در این مناطق هم، شسته شدن ید موجود در خاک و آب بر اثر بارندگی‌ها و سیلاب‌ها و فرسایش خاک است و تنها راه جبران این معضل در چنین مناطقی، علاوه بر توزیع مکمل ید برای مادران باردار و کودکان، غنی‌سازی آب و انواع نهاده‌های دامی و خاک و کود مزارع و باغات با ید است. در سراسر کشور هم پایش نمک طعام باید هرساله و به‌طور مستمر انجام شود، چون ممکن است بسیاری از کارخانه‌ها در افزودن ید به نمک خوراکی سهل انگاری کنند و حتی درصد ید موجود در نمک را با اعداد غیر واقعی ثبت کنند.
جمع‌آوری و برخورد با عرضه نمک‌های خوراکی فاقد ید باید به‌طور جدی در دستور کار وزارت بهداشت باشد ولی متاسفانه در شرایطی که تبلیغات گسترده درباره فواید نمک‌های بدون ید، ذهن و فرهنگ خرید خانوار را تحت تاثیر قرار داده، هیچ برخوردی با عرضه نمک فاقد ید که در واقع یک ماده ممنوع از مصرف است را شاهد نیستیم. رها کردن چنین پایش‌ها و برخوردهایی، به همین نتیجه‌ای که امروز می‌بینید منجر شده چنان‌که زحمات گسترده کارشناسان در اواخر دهه 1360 برای اجباری شدن توزیع نمک طعام حاوی ید و ممنوعیت عرضه نمک بدون ید با سهل‌انگاری مستمر طی دهه اخیر، بی‌اثر شده است.
پایش ذخایر ید در بدن مادران باردار و کودکان، شاخص توسعه کشور است و همانطور که کارشناسان سازمان جهانی بهداشت حدود 4دهه قبل اعلام کردند، کمبود ذخایر این ریز مغذی حیاتی، توسعه کشور را مختل خواهد کرد، چون فرزندانی به جمعیت کشور اضافه خواهند شد که در بهترین حالت، حتی آموزش‌پذیر نیستند و ضریب هوشی بالایی ندارند و بنابراین، در توسعه و پیشرفت کشور موثر نخواهند بود.»