چاپ

پیام آذری - دیدارنیوز: فرضیه این نوشته اذعان به این نکته است که وفاق یکطرفه نیست. شرکت در کسب منافع نیست. وفاق توافق احزاب و گروه‌های ذینفع نیست، وفاق شرکت سهامی نیست، وفاق بر مبنای تامین اهداف ملی و حفظ منافع همگان است.
در این گفتار سعی شده نشان داده شود که گرانیگاه وفاق رعایت حقوق شهروندان و قوانین مُصرّح در قانون اساسی از جمله آزادی‌های سیاسی با تکیه بر شخصیت بزرگ انقلاب یعنی مهندس بازرگان است.
به همین دلیل به مواضع ایشان از آغاز انقلاب اشاره می‌کنم، چگونه ایشان از اوان پیروزی انقلاب دغدغه رعایت حقوق مخالفان را داشت. چگونه نگران انکار حقوق اساسی و بی‌توجهی به حقوق مخالفان را داشت، چگونه نگران التهاب و گسترش فضای خشونت بود.
چرا به مناسبت سالگرد شخصیت بازرگان مسئله وفاق و رعایت حقوق مخالفان مطرح شده است، زیرا مهندس مهدی بازرگان به عنوان، اندیشمند، مصلح اجتماعی، روشنفکر دینی و سیاست‌مدار از آغاز فعالیت و کنش اجتماعی تا هنگام مرگ در راستای دفاع از حقوق شهروندان و کاهش خشونت و تکیه بر وفاق اجتماعی و جلوگیری از اختلاف و افتراق و دفاع از اسلام رحمانی تلاش کرد و از این مسیر خارج نشد.
پس مسئله‌ وفاق و همبستگی را از این جهت عرض کردم که بتوانم در باره‌ی هفت مبنا و فراز از شخصیت مرحوم مهندس بازرگان در دفاع از حقوق مخالفان عرض کنم.
بازرگان از معدود روشنفکران متدین ایران بود که دغدغه مهمترین میراث فرهنگی ایران، یعنی دین و ربط آن به آزادی را داشت. در درک اندیشه آزادیخواهی توانست نسبت روشنی میان آزادیخواهی (لیبرالیسم)، میهن‌دوستی (ناسیونالیسم) و دینداری (اسلام‌خواهی و نه اسلام‌گرایی) برقرار سازد و به همین علت می‌توان بازرگان را پدر «ناسیونال‌لیبرالیسم» ایرانی دانست.
مهندس بازرگان پس از انقلاب و در بحبوبه شعار انقلابی و فضای خشم و انتقام در اردیبشت سال 1358 یعنی دو ماه پس از پیروزی با آیت الله طالقانی بیانیه‌ای داد و از امام خمینی و شورای انقلاب درخواست عفو عمومی نسبت به طبقات مختلف (به جز افراد جنایکار) داد. همچنین ایشان در بهمن سال 1367 رسما چند ماه پس از اعدام‌های آن سال که در نهایت پنهانکاری رخ داده بود، موضع صریح گرفت. وی نه تنها در کنش سیاسی خود از آن اصول و دفاع از ارزش‌ها تخطی نکرد؛ بلکه به کج فهمی کسانی از این موضعگیری واقف بود و در دام نفاق و اختناق در نغلتید، چه هنگامی که در قدرت و فرادست بود و چه آن گاه که بی قدرت و فرودست شد.
یکی از نمونه‌های موضعگیری مهندس بازرگان در راستای دفاع از حقوق مخالفان در برخورد با تصفیه و کنار گذاشتن افراد شایسته و توانمند علمی و اجرائی در سطح کشور بود. انقلاب فرهنگی، نمونه‌ای از تصفیه همراه با دشنام و اتهام بود، اصل اینکه آن تصمیم بر اساس چه هدف منطقی و معقول باشد و متأثر از جریان چپ در چین و انقلاب فرهنگی مائو، یک مسئله است و شیوه اجرای فاجعه‌آمیز آن مسئله دیگر است. آن اتفاقاتی که در ذیل انقلاب فرهنگی رخ داد، اتفاقات وحشتناکی بود. اساتید بسیار زیادی، سرمایه‌های بزرگ ملی از دانشگاه‌ها بیرون کردند به بهانه‌های واهی.
داستان غریبی در دانشگاه‌ها رخ داد و نه تنها در دانشگاه‌ها و در سطح اساتید دانشگاه‌ها، بلکه در صنایع و کارخانه‌ها و مؤسسات دیگر پژوهشی و علمی این تصفیه را در قالب گزینش‌ها اجرا کردند. عجیب این است که حتی در سطح روحانیون، به عنوان سرمایه‌های اجتماعی که در شهر‌ها بودند.
مسئله دیگر درباره آقای مهندس بازرگان مسئله اشغال سفارت آمریکا و یکی مسئله تداوم جنگ بود. نقطه عزیمتش و تکیه آقای بازرگان در ارتباط با جنگ تأثیر اشغال سفارت آمریکا در جسارت صدام برای تجاوز و خسارات فراوانی بود که تحریم‌های آمریکا برجای گذاشت.
مسئله بعدی تداوم جنگ پس از تصرف خرمشهر و عملیات تصرف بصره، فاو و مناطق دیگر است. اصلا فضای، شعار جنگ، جنگ تا پیروزی است، صرف نظر از اینکه سرمایه یک کشور از بین می‌برد و صرف نظر از اینکه ما نمی‌توانستیم این شعار را ادامه بدهیم و... لذا ایشان ضمن انکار جنگ ابتدائی، این دوران را نقد میکند.
شخصیت بازرگان در 7 مبنای مهم به لوازم وحدت جامعه توجه داشت. این هفت مبنا عبارتند از: 1ـ ضرورت بازاندیشی مستمر و اصلاح اندیشه در ظرف دفاع از آزادی بیان است؛ 2ـ لازمه وفاق واقعیت اختلاف و به رسمیت شناختن مخالف است؛ 3ـ اگر اختلاف طبیعی است، اما نزاع و جنگ غیر طبیعی و مذموم است؛ 4ـ همبستگی و سازگاری با رعایت رافت اسلامی و؛ 5ـ با اصل رواداری و تساهل و تسامح ممکن است. 6- رعایت حقوق دگراندیشان در صورتی ممکن است که اعتقاد دینی به رعایت حقوق مخالفان باشد. 7- دفاع از حقوق مخالفان اصلی فراگیر و شرط وحدت ملی در میان دولت و ملت باشد.
آیت‌الله سید محمدعلی ایازی
قرآن پژوه معاصر