بزرگنمايي:

پیام آذری - از آنجا که 60 درصد قیمت تمام شده کتاب مربوط به کاغذ است با نوسانات شدید قیمت کاغذ در سال گذشته قیمت کتاب نیز چندین بار افزایش قیمت را تجربه کرده است.

داده‌های خانه ادبیات و کتاب ایران نشان می‌دهد اگرچه تورم بخش کتاب همسو با تورم عمومی حرکت کرده است، اما مطابق آمار منتشر شده تورم سالانه هر صفحه کتاب طی سال 1402 به رکورد 28 سال اخیر رسیده است.
در واقع توان خرید کتاب در سه سال گذشته به مراتب پایین‌تر از ادوار گذشته شده است. به نحوی که قیمت هر صفحه کتاب در سال 1400 از حدود 277 تومان بوده به بیش از 1180 تومان در فروردین 1403 جهش پیدا کرده است. بدین ترتیب دومین رکورد تورم سالانه در بخش کتاب که ابزار مهم فرهنگی محسوب می‌شود در دولت رییسی رقم خورده است. بر اساس آمار‌های موجود، بالاترین تورم کتاب در سال 1374 رخ داده که 63 درصد بوده است.
بعد از این سال روند قیمت کتاب نزولی شد و به ثبات رسید و حتی در دولت اصلاحات تک رقمی شد. در دهه 90 قیمت کتاب بار دیگر افزایشی شده و با تحریم‌های شدیدی که بر اقتصاد ایران اثر گذاشت، تورم بخش عمومی نیز بالاتر رفت. روند صعودی قیمت این کالا در دهه 90 پایدار ماند تا اینکه در سال‌های امضای برجام تا حدودی روند تورم کتاب کاهشی شد و به نصف ارقام دولت احمدی‌نژاد رسید.
از سال 98 بار دیگر تورم بخش کتاب صعودی شده تا اینکه در سال گذشته به بالاترین سطح از سال 1374 رسید و به 59 درصد رسیده است. بنا بر این آمارها، در زمان جنگ و دولت میرحسین موسوی میانگین تورم هر صفحه کتاب 13 درصد بوده است. در دولت اول و دوم سازندگی به ریاست هاشمی رفسنجانی این عدد به 27.3 درصد رسیده است. در دوره اصلاحات و ریاست‌جمهوری سیدمحمد خاتمی تورم هر صفحه کتاب تک رقمی شده و به 9.7 درصد کاهش پیدا کرده است.
در دولت احمدی‌نژاد که ایران یکی از بهترین دوران‌های خود از نظر درآمد‌های سرشار نفتی را داشته تورم هر صفحه کتاب به حدود 37 درصد رسیده و رکوردی را جابه‌جا کرده است. در دولت حسن روحانی این روند معکوس شده و به محدوده 28 درصد می‌رسد. اما در دولت رییسی بار دیگر تورم هر صفحه کتاب افزایشی شده و در این سه سال به‌طور میانگین بیش از 62 درصد رشد کرده است.
هجوم ناشران به کتاب‌های کمک آموزشی
بر اساس گزارش خانه کتاب و ادبیات ایران، در سال گذشته، بالغ بر 115 هزار و 141 عنوان کتاب منتشر شده که نسبت به سال 1401 رشد 5.8 درصدی داشته است. بدون پرداختن به محتوای عناوین منتشر شده، دقت بیشتر به آمار تفکیکی نشر، گویای این است که این افزایش بیشتر از آنکه نشان‌دهنده بهبود انتشار کتاب در حوزه فرهنگ عمومی و بزرگسال باشد متأثر از تیراژ کتاب‌های کمک‌آموزشی بوده است. به عنوان مثال از اردیبهشت تا مرداد سال گذشته انتشار کتاب‌های کمک‌آموزشی نسبت به سال 1401 از 82 تا 155 درصد افزایش داشته‌اند.
همچنین به جز فروردین و اسفند سال 1402 که افزایش کتاب‌های کمک‌آموزشی به ترتیب رشد‌های منفی دو و منفی 15 درصدی را تجربه کرده‌اند، در سایر ماه‌های سال انتشار آن‌ها بیش از 22 درصد رشد داشته است. به جهت ارزش ریالی بازار نشر نیز، آمار خانه کتاب و ادبیات ایران نشان می‌دهد، ارزش کل کتاب‌های چاپ شده در 12 ماه سال 1402 بالغ بر 13 هزار و 119 میلیارد و 480 میلیون و 168 هزار تومان بوده است که نسبت به رقم هشت هزار و 500 میلیارد تومانی سال 1401، رشدی معادل 42.7 درصدی داشته است.
تا خودکفایی در تولید کاغذ فاصله زیادی داریم
از آنجا که 60 درصد قیمت تمام شده کتاب مربوط به کاغذ است با نوسانات شدید قیمت کاغذ در سال گذشته قیمت کتاب نیز چندین بار افزایش قیمت را تجربه کرده است. از جمله آن‌طور که تسنیم گزارش داده بود، در پاییز سال گذشته نسبت به بازه مشابه سال 1401، قیمت کتاب با افزایش 38 درصدی مواجه بود و در تابستان سال گذشته نیز نسبت به تابستان سال 1401 افزایش 52 درصدی قیمت کتاب را شاهد بودیم.
اگر چه سال 1401 وزیر ارشاد در دیدار با خبرنگاران کتاب، از جشن خودکفایی کاغذ با تولید 80 هزار تن خبر داد، اما بعد مشخص شد جشنی که جمعه دهم آذرماه 1402 در کارخانه چوب و کاغذ مازندران برگزار شد، در واقع جشن خودکفایی کاغذ کتاب درسی بوده است.
آن‌طور که مهر گزارش داده است، دست‌اندرکاران این کارخانه اعلام کردند: «به‌روزرسانی ماشین‌آلات مختلف آن به ترتیب دو، چهار و نیم میلیون یورو سرمایه نیاز دارد و اگر بخواهیم به سراغ برند‌های اروپایی برویم این مبلغ را باید دو برابر کنیم. کاغذ تحریری که در کارخانه چوب و کاغذ مازندران تولید می‌شود، بیشتر مناسب کتاب‌های درسی است و این کارخانه فعلا نمی‌تواند نیاز صنعت نشر به کاغذ را برطرف کند و به گفته مسوولان این واحد صنعتی ما تا خودکفایی در تولید کاغذ فاصله زیادی داریم.»
بنا بر گزارش مهر، در حال حاضر تولید کاغذ از 40 هزار تن در سال 1401 به 80 هزار تن رسیده است و با استناد به گفته‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اکنون کل تولید کاغذ مورد نیاز آموزش‌وپرورش برای 155 میلیون کتاب درسی به صورت صد درصد داخلی انجام می‌شود که 45 هزار تن برای چاپ کتب درسی و 5 هزار تن برای جلد کتاب است. بنابراین صنعت نشر در سال جاری هم با کمبود کاغذ و افزایش قیمت آن تحت تأثیر نرخ ارز مواجه خواهد بود.
اثر مخرب تیراژ بر قیمت کتاب
بخش عمده‌ای از پاسخ به این سوال را باید در تیراژ یا تعداد نسخه‌های یک کتاب جست‌وجو کرد. ناشران معمولا برای قیمت‌گذاری یک کتاب، از فرمول 1 به 3 استفاده می‌کنند. یعنی اگر مثلا قیمت یک کتاب 50 هزار تومان باشد این عدد را در 3 ضرب کرده و 150 هزار تومان به عنوان قیمت کتاب در پشت جلد درج می‌کنند. اما این برای کتاب‌های پرفروشی است که معمولا با تیراژ‌های هزار جلد به بالا به بازار می‌رود.
در واقع شمارگان یک کتاب، معیار قیمت‌گذاری آن نیز هست. مثلا کتابی که شمارگان سه هزار نسخه‌ای دارد، 50 هزار تومان قیمت می‌خورد، اما همان کتاب اگر 500 نسخه منتشر شده باشد، هزینه‌اش دو برابر می‌شود یعنی هرچه شمارگان کتاب بالاتر باشد، قیمت آن کمتر خواهد بود. به نظر می‌رسد که در این میان، تیراژ پایین و پایین بودن تمایل به استفاده از کتاب ناشران را مجاب کرده که کتاب را در تیراژ بالا منتشر نکنند تا حداقل از زیان بیشتر جلوگیری شود. اما شاید الگوی به کار گرفته شده در کشور‌هایی که کتاب به عنوان یک عنصر فرهنگی چرخه مالی بالایی را به خود اختصاص داده بتواند این وضعیت را سامان دهد.
ناشران می‌گویند در کشور‌های اروپایی شمارگان کتاب صد هزار نسخه است و این به معنای داشتن خواننده و در واقع «فروش کالایی به نام کتاب است.» اگر با این فرمول از یک عنوان کتاب، صد هزار نسخه چاپ شود، پنج هزار نسخه هم به فروش برسد، همه هزینه‌ها جبران می‌شود و فروش بقیه سود است. به همین دلیل ناشر سال دوم 30 درصد هم تخفیف می‌دهد که کتابش سریع‌تر فروش برود. از آن سو فروشندگان کتاب نیز می‌گویند کتاب در ایران مشتری چندانی ندارد.
چرا که برای جمعیت 80 میلیونی، شمارگان دوهزارنسخه‌ای، عالی تلقی می‌شود ولی شمارگان حداکثری که ناشران خطر کرده و منتشر می‌کنند 1100 نسخه است. این اعداد را مقایسه کنید با کشوری مثل هندوستان که با وجود فقر گسترده، شمارگان کتاب به صد هزار نسخه هم می‌رسد. فراگیر شدن استفاده از گوشی موبایل و تبلت و انواع بازی‌هایی که در یک دستگاه کوچک جمع می‌شوند دغدغه کمتری برای خواندن و مطالعه باقی گذاشته است.
کتاب گران است یا پیتزا؟
بحث اصلی این گزارش نگاهی اقتصادی به مقوله «تورم» کتاب بود. فارغ از فرهنگ کتابخوانی که گویا در ایران تا حدود زیادی رنگ باخته است. در تعاریف اقتصادی می‌دانیم که «تورم» و «گرانی» دو مقوله جداگانه هستند. چنانکه «تورم» میزان افزایش قیمت و «گرانی» را نشان می‌دهد. با این دیدگاه، برخی فعالان حوزه نشر نیز اعتقاد دارند کتاب در مقایسه با دیگر کالا‌هایی که در سبد مردم قرار دارد چندان گران نیست.
آن‌ها می‌گویند قیمت کتاب چیزی است که «توی ذوق» می‌زند و گر نه قیمت یک پیتزا همین الان به بالای 400 هزار تومان رسیده و کسی هم معترض نیست. (البته شاید عده‌ای نیز بگویند دیگر پول پیتزا را هم ندارند و آن بحث دیگری است.) این یک واقعیت است که تلاش و زحمت زیادی پشت تولید یک کتاب است؛ کتاب یک کالاست و به مانند هزاران کالای دیگر فرمول قیمت‌گذاری دارد.
از نویسنده یا محقق که سال‌ها تحقیق کرده و کتاب را نوشته تا پروسه اخذ مجوز، صفحه‌بندی، لیتوگرافی و چاپ و توزیع و... افرادی هستند که برای تولید یک کتاب زحمات زیادی کشیده‌اند. بنابراین به نسبت این ارزش افزوده‌ای که ایجاد شده قیمت نیز تغییر می‌کند.